Roadtrip door Letland-Estland deel 2: Tartu, Sillamäe, Narva

Langs het Peipusmeer, een Sovjet-autokerkhof en een geheime uraniumstad

Vanuit Alūksnes in Letland vertrekken we noordwaarts richting Estland. De grens ben je over voor je er erg in hebt. Een extreem zachte grens. Het landschap oogt ook in Estland erg Scandinavisch: veel sparren en berken, soms een heuvel, dorpjes met vaak houten huizen. Maar ook zijn er her en der relicten uit andere tijden te zien. We hebben een toevallige encounter met een autokerkhof voor Sovjettrucks. Na een overnachting in studentenstad Tartu rijden we via het Peipusmeer naar Narva, aan de grens met Rusland. Onderweg komen we langs een schattig vuurtorentje en bezoeken we Sillamäe, een geheime uraniumstad in ultieme Stalinstijl.

In Estland zijn de tuinen nog netter bijgehouden dan in Letland. Ook hier zie je in parken Husqvarna maairobotten gestaag en gedecideerd het gras kortwieken met een air alsof ze een tondeuse zijn. In Nederland zouden ze binnen een dag gestolen of vernield zijn, of er zouden ouders zijn gaan klagen dat deze vriendelijke apparaten een gevaar vormen voor hun kroost. Hier worden ze met rust gelaten. Typisch. Estland is ontzettend Husqvarna. Het is wel prettig, zo’n land waar honden schijnbaar geen drollen produceren en mensen geen afval of graffiti. Het zal me niet in dank worden afgenomen, maar Estland is schattig maar lijkt ook een tikkeltje saai en netjes.

Nog voor we de grens met Estland oversteken, komen we langs een van de weinige overgebleven Sovjetbushokjes van deze reis, waarvan ik het model ken uit Soviet Bus Stops. Uitstappen en fotograferen natuurlijk (zie de foto’s onderaan dit blog). In een stadje vlakbij de grens met Estland met de illustere naam Ape stuiten we op een begraafplaats waar Russische ‘bevrijders’ begraven liggen naast een honderdtal vermoorde Joden die hier in de jaren zestig zijn herbegraven. Een socialistisch-realistisch beeld van een treurende vrouw kijkt uit over de graven met Cyrillisch schrift. Aan de andere kant van de weg staat een prachtig brute watertoren, die ons deze kant op heeft gelokt.

In Võru, Estland, houden we een korte koffiestop. De Sovjetflats hier zijn gedeeltelijk opgeknapt, de speeltoestellen ervoor zijn heerlijk Aldo van Eyck in Sovjetstijl, getuige de foto boven dit blog.

Oldtimerkerkhof voor Sovjetauto’s in Himmaste

De volgende stop zou het hoofdgebouw van een door de staat gerunde pluimveeboerderij moeten zijn, bouwjaar 1966, stijl Soviet modernist. Ik heb geen idee meer waar op het wereldwijde web ik dit object heb gevonden, maar er is iets niet helemaal goed gegaan. Deze staatskippenboerderij is in Kurtna, wij komen op basis van de coördinaten die ik heb opgeduikeld terecht in Himmaste, 240 km bij Kurtna vandaan.

Maar niet getreurd. Himmaste is ook een plattelandsdorp waar ooit kolchoz Taevaskoja de grootste werkgever was. Taevaskoja betekent overigens Hemelhuis, Himmaste aldus de automatische Googlevertaling Houd van je. Ware romantici, die Sovjets, of Esten.

Deze voormalige kolchoz, die nog deels in bedrijf is, blijkt een soort autokerkhof voor Sovjetauto’s te herbergen. Waar je in Moldavië, Bulgarije of Georgië nog geregeld roet uitbrakende monstertrucks van merken als GAZ, ZiL en KamAZ in levenden lijve tegenkomt, moet je die in Estland en Letland met een zaklampje zoeken. Op deze plek staan er tientallen, en die zijn er de eerste tijd nog niet weg. Het toeval heeft ons naar een bijzondere plek geleid die zonder meer aan de bestemmingen van de Sovjetnostalgisten mag worden toegevoegd. De coördinaten: 58.0869, 27.08417. Wij hebben in ieder geval zelden zo’n mooie verzameling Sovjettrucks gezien op onze reizen.

Historisch Duits landhuis Mooste Manor

Op zoek naar een lunchplek komen we terecht in Mooste. Hoe gaat dat, een lunchplek zoeken? Je ziet een meertje op de kaart en denkt dat dat wellicht een leuke plek is voor een picknick. We komen terecht bij een landhuis met omliggende gebouwen in bakstenen, ooit eigendom van een Duitse adellijke familie. Dit landgoed werd in 1919 – zoals alle landgoederen van Duitsers – onteigend. Volgens het Estse Vikipeedia hield het landhuis zich bezig met het fokken van rood vee en witte Engelse varkens en de productie van Zwitserse kaas. De wodkafabriek is nu een hotel, het complex een toeristische trekpleister, maar vandaag even niet.

Rond het complex staan oude schuren waarvan onduidelijk is waarvoor ze dienen. Ook staan er van die heerlijk roestige transformatorhuisjes waarvoor je geen cent zou geven maar die blijkbaar prima functioneren en uiterst fotogeniek zijn.

We worden door een oudere Est uitgenodigd om een kijkje te nemen in het lokale Molentheater. Een vriendelijke vrouwelijke Jehova’s getuige fungeert als tolk in haar zeer Amerikaanse Engels. De man noodt me me te verkleden als Estse boer van 100 jaar geleden. Weigeren is zinloos en schofferend. De foto’s zijn op aanvraag verkrijgbaar.

Studentenstad Tartu

We overnachten in Tartu, een studentenstad en met ruim 100.000 inwoners de tweede stad van Estland. Het is een rustige stad met vele gezichten. Scandinavische houten huizen worden afgewisseld met in het stadscentrum classicistische gebouwen, en Sovjetflats. De Sint Pauluskerk ui 1913 is een fraaie in baksteen gebouwde art-decokerk van de Finse architect Eliel Saarinen.

Heel veel brutalistische of socmod-gebouwen komen we in het centrum niet tegen; wellicht dat je daarvoor in de buitengebieden moet zijn, waar tot begin jaren negentig veel industrie was. Wel redelijk bruut is de grote grijze Universiteitsbibliotheek uit 1982. Een gebouw dat ook mijn oog trekt is de Cinema Ekraan. Deze ‘Biscoop Scherm’ is een sober modernistisch gebouw in smalle bakstenen, naar ontwerp van de befaamde Estse architect Raul-Levroit Kivi, die ook de stadsplannen voor Tartu ontwierp. Hij maakte een standaardontwerp voor breedbeeldbioscopen voor 400 mensen, die ook in vijf andere plaatsen is Estland werden gebouwd. De toekomst van dit gebouw is onzeker. Sinds corona is de bioscoop niet meer in gebruik en er zijn plannen voor sloop. Zonde, zou ik zeggen.

De schattige vuurtoren van Nina aan het Peipusmeer

De volgende dag rijden we richting het Peipusmeer, dat half op Russisch grond(water)gebied ligt. Via een grindweg komen we in het plaatsje met de mooie naam Nina, waar we uitstappen om te zwemmen. De keienstranden nodigen daartoe niet echt uit. We zien oude, vaak houten huisjes met keurig onderhouden tuinen en veel fruitbomen. Voor toeristen is er genoeg te doen, maar vandaag even niet. Het seizoen is voorbij.

Peipus is een van de grootste meren van Europa. Je ziet de Russische overkant niet. Het is zo groot dat Nina zelfs een minivuurtoren heeft (11 meter hoog) om de vissers bij slecht zicht veilig naar de wal te loodsen. De Russisch-orthodoxe kerk is ook schattig en staat er niet voor niets: Nina is ooit begonnen als Russisch vissersdorpje.

Sillamäe: geheime uraniumstad in Stalinstijl

We passeren de stad Jõhvi, waar de noordzuid lopende weg langs het Peipusmeer uitkomt op de kustweg van Tallinn naar Narva. Volgens de Esten houdt Estland voorbij Jõhvi op. We zijn benieuwd. We rijden gestaag door richting Narva, de meest oostelijk gelegen plaats van Estland, op de grens met Rusland. Maar eerst stoppen we in Sillamäe, een historische badplaats aan de Finse Golf, die na de Tweede Wereldoorlog van alle kaarten verdween omdat ze het centrum werd voor de verwerking en verrijking van uranium.

Sillimäe werd een gesloten stad. Het was militair gebied, een ZATO zoals dat in de Sovjet-Unie heette. Maar heel weinig Esten woonden er of mochten er überhaupt komen: de stad werd voornamelijk bevolkt door Russen, Wit-Russen en Oekraïeners, die hier vaak gedwongen werden tewerkgesteld. Nog steeds is ruim 85% van de 12.439 inwoners Russisch en maar 6% Estisch, aldus de Russische Wikipedia. 40% heeft een Russisch, 40% een Estisch paspoort. Er zijn tussen 2011 en 2021 bijna 1.700 Russen vertrokken. Ik vermoed dat het aandeel Russen in Sillimäe niet bepaald gaat stijgen de komende jaren.

We gaan voor de lunch naar een supermarkt in een winkelcentrum in een wijk vol bakstenen appartementenflats uit de Brezjnevtijd. De stad heeft een hele andere uitstraling dan meer ‘Estische’ steden. Het is er gelijk een stuk minder netjes en aangeharkt, en ook de kleding is er veel minder modieus. Geen Husqvarna te zien. We zijn Jõhvi voorbij, zoveel is duidelijk.

In Sillamäe werd met een fenomenale inzet van dwangarbeiders, op de resten van een gebombardeerde fabriek, eind jaren veertig Fabriek Nr. 7 uit de grond gestampt. Want ook de Sovjet-Unie moest in de vaart der volkeren mee om zijn eigen kernbom te maken. De arbeiders verbleven de eerste jaren in tenten, de omstandigheden waren gruwelijk. In Fabriek Nr. 7 werden in de loop der tijd enorme hoeveelheden uraniumerts verwerkt, wat genoeg plutonium opleverde om het onvoorstelbare aantal van 60.000 tot 70.000 kernkoppen te voorzien van een kernlading.

Atoomstad Sillamäe werd in de jaren vijftig gebouwd in Stalinstijl, de stijl van de tijd, waarbij ontwerpbureau Lengiprošaht de standaardontwerpen A-1 of U-2 gebruikte. Het prestigeproject is nog steeds een van de grootste en best bewaarde stadsdelen in deze neoklassieke stijl. Bijna alle gebouwen zijn keurig opgeknapt. De nieuwe arbeiderswoningen hadden een grote aantrekkingskracht op Russen die uit door oorlog verwoeste steden hier naartoe trokken.

De meeste inwoners wonen overigens in de flatwijken van de uitbreidingen uit de jaren zestig (Chroestsjovka’s van vijf verdiepingen hoog) en uit de jaren zeventig de Brezjnevka’s, vijf of negen verdiepingen hoog, in rode of goedkope grijze baksteen die abominabel slecht is gemetseld.

De geneugten van de kernreactie werden hier zelfs nog na de ramp van Tsjernobyl verheerlijkt in een beeld van een Hulkachtige persoon die een atoom torst.

Sillimäe heeft door al die keurige neoklassieke gebouwen en de zichtlijnen een zekere toeristische aantrekkingskracht. Deze bouw spreekt tot de verbeelding, ook al is het Stalinistische architectuur in optima forma. De boulevard is ook gedeeltelijk opgeknapt en opgehipt. Koffie kost er 3 euro. Het streven was om in 2023 een erfgoedstatus te verkrijgen voor Sillimäe. Ik kan niet achterhalen of dat al is gebeurd, maar het toeristisch potentieel van de bijzondere geschiedenis van de stad wordt zeker onderkend:

‘Sillamäe as heritagescape offers tourists the chance to experience a curated version of the Soviet era and contemplate on the legacy of nuclear industry, while remaining in the safety of a resort town in the periphery of the European Union‘ (Soviet Heritage(scape) in Sillamäe, Mildeberg en Vider (2021).

In deze overwegend Russische stad is men wat minder voortvarend bezig geweest met het verwijderen van Sovjetmonumenten. Het oorlogsmonument voor het Rode Leger staat er nog fier overeind; verse bloemen eren hier nog steeds de helden. Dat zal niet lang meer duren. Op de Russische Wikipedia lees ik dat het monument in 2022 is opgenomen op de lijst van Sovjetmonumenten die worden gesloopt.

Narva: grensstad met Rusland

We rijden Narva binnen en passeren al snel het verkeersplein met de Watertorenflat, een iconisch gebouw met een enorme waterbak op een betonnen voet bovenop het dak. Deze Watertorenflat komt vaak voorbij in brute groepen en het is tof hem in het echt te zien. Narva is een aparte stad, zo op de grens met Rusland. Het is ook bizar om daar aan de overzijde van de rivier de Narva Rusland te zien liggen. De vissers die aan die kant met lieslaarzen in het water staan zijn Russen. Diezelfde Russen die Oekraïne zijn binnengevallen en elke dag mensenrechtenschendingen plegen van het gruwelijkste soort. Aan deze kant zijn de vissers ook ongetwijfeld etnische Russen: in Narva heeft 95% van de bevolking Russische roots.

Klik in de balk boven de kaart op het pijltje (links) voor een overzicht van de gebouwen en objecten en de route. Klik op het vierkant rechts om de kaart in een volledig venster te openen.

Foto’s roadtrip Letland-Estland deel 2

Meer blogs over Estland en Letland